Literackim źródłem ikony Zstąpienia Chrystusa do Otchłani są teksty biblijne (1P 3, 18; Mt 27, 52; Łk 23, 24 oraz Ef 4, 8-10) szeroko rozbudowane i interpretowane we wczesnej literaturze homiletycznej i apokryficznej. Temat pojawia się już w sztuce wczesno – chrześcijańskiej. Wschód nada temu przedstawieniu rolę szczególną, widząc w nim obraz centralnej tajemnicy Kościoła: Zmartwychwstania Pańskiego (gr. Anastasis, rus. Woshriesienije). Zachód stworzy w średniowieczu własną ikonografię Zmartwychwstania, ukazującą Chrystusa z paschalną chorągwią, stojącego lub unoszącego się nad grobem, otwartym lub zapieczętowanym, i z otaczającymi go żołnierzami — śpiącymi lub przerażonymi.
Najpopularniejszy wariant Zstąpienia do Otchłani przedstawia Chrystusa w świetlistej mandorli, kolistej lub owalnej, podającego rękę wychodzącemu z grobu Adamowi, obok którego stoi Ewa. Otchłań pod stopa¬mi Chrystusa, podobnie jak grota w scenie Bożego Narodzenia i piekło w Zesłaniu Ducha Świętego, malowana jest kolorem czarnym. Zamieszkują ją diabły. Jej wyłamane wrota często układają się w kształt krzyża. Wokół nich mogą być rozrzucone zamki, łańcuchy i klucze, owe „żelazne wrzeciądze”, o których skruszeniu mówi proroczy Psalm 107, 16. Pojawia się tu również motyw grobu, najczęściej w postaci sarkofagowej. Pierwszych rodziców otaczają sprawiedliwi Starego Przymierza, oczekujący na wybawienie: Abel, królowie Dawid i Salomon, kapłani, prorocy i Jan Chrzciciel. Najbardziej wzruszającym motywem w ikonie Anastasis jest spotkanie dwóch dłoni: starego i Nowego Ada¬ma, śmierci i życia, tęsknoty i spełnienia. W tym geście ogniskuje się, tylekroć opisywana w literaturze patry¬stycznej i wysławiana słowami paschalnej liturgii tajemnica miłosiernej miłości Boga, czule pochylającego się nad grzesznikiem. W pochyleniu Boga nad człowiekiem uczestniczy także natura, symbolizowana przez dwa symetryczne zbocza doliny miękko opadającej ku dołowi, podobnie jak w scenie Chrztu Pańskiego. Bliska klasycznym schematom bałkańsko-ruskim jest ikona z cerkwi w Witryłowie. Postaci Adama, Dawida i Salomona zostają wybawione z paszczy Hadesu. W XVII wieku dochodzi do swoistej kontaminacji Zstąpienia do Otchłani i Zmartwychwstania w wersji zachodniej co poświadcza ikona z katedry unickiej w Przemyślu. W XVIII stuleciu zwycięża to ostatnie, z Chrystusem stojącym lub unoszącym się nad zapieczętowanym bądź otwartym grobem, ikony Zmartwychwstania, na przykład świąteczna ikona w Brunarach, były inspirowane grafiką, która z Zachodu trafiła do polskich i cerkiewnych druków.
Tradycja rosyjska dopracowała się w końcu XVII wie¬ku formuły kompromisowej, w której bizantyńskie Zstąpienie do Otchłani zostało organicznie połączone z zachodnim Zmartwychwstaniem i uzupełnione scenami z tonącym Piotrem, Dobrym Łotrem, spotka¬niem Henocha z Eliaszem, Piotrem przy pustym grobie itp. Tak ujmowane Zmartwychwstanie, w otoczeniu dwunastu lub więcej scen świątecznych — zawierające cały cerkiewny program dodekaortonu, a więc skrót historii Odkupienia — stanie się w Rosji ikoną domową, tak popularną, że niemal kanoniczną, malowaną — na przykład w warsztatach staroobrzędowców — po dziś dzień. Wschodni temat Zstąpienia do Otchłani i zachodni temat Zmartwychwstania wyrażają dwa przeciwstawne, a zarazem komplementarne bieguny rozumienia i przeżywania tajemnicy paschalnej, wynikające z odmiennych założeń teologii i antropologii. Wschodnie Zstąpienie do Otchłani wyraża wydarzenie mistyczne, akcentuje kierunek zstępujący z nieba, platoński, soteriologiczny. Zachodnie Zmartwychwstanie dokumentuje opisany przez ewangelistów fakt historyczny, podkreśla kierunek wstępujący, arystotelesowski, kultyczny, bardziej triumfalistyczny.

ks. dr hab Michał Janocha, profesor UW

00000