Temat w obecnym kształcie uformował się na Rusi w XIII-XV wieku w wyniku wielowiekowej ewolucji, a na jego ikonografię nakładają się cztery zasadnicze wątki. Przedstawienie Maryi-Orantki ze wzniesionymi ku górze rękami w geście modlitwy i wstawiennictwa powtarza wizerunek Maryi Blacherniotissy, nazwany tak od dzielnicy Konstantynopola Blachernach, gdzie od V wieku odbierał cześć. W tym samym sanktuarium czczony był maforion — welon Matki Boskiej związany z kultem Dziewicy-Opiekunki (gr. Skępe, rus. Pokrow). Maforion symbolizował opiekę Maryi nad Cesarstwem Bizantyńskim i uczczony był corocznym świętem o charakterze religijno-państwowym. Cud unoszącego się welonu nad promieniującą światłem postacią Maryi-Orantki w Blachernach opisany w kronikach bizantyńskich, przypominany był regularnie w oprawie religijnego misterium co tydzień od piątku wieczór do soboty rano. Kolejnym wątkiem jest wizja Andrzeja Szalonego (Jurodiwego) z X wie¬ku, któremu podczas liturgii w sanktuarium w Blachernach ukazała się Matka Boża ze św. Janem Chrzcicielem i św. Janem Ewangelistą, rozciągająca swój welon nad świetlistym tłumem świętych. Ostatnim wątkiem jest cud św. Romana Melodosa (Hymnografa), diakona żyjącego w Konstantynopolu w wieku, któremu tradycja przypisuje ponad tysiąc utworów, wśród nich słynny Akatyst ku czci Bogurodzicy. Według jednej z wersji legendy (przedstawianej zwykle w prawym dolnym narożniku ikony) Romanowi we śnie objawiła się Matka Boża i poleciła mu spożyć zwój pisma. Gdy to uczynił, otrzymał dar poetycki i skomponował Akatyst. Ponieważ święto Romana Melodosa przypadało w tym samym dniu, co słowiańskie święto Pokrowu (1 października), oba wątki połączyły się w liturgii i ikonografii.
Dolna strefa ikony nawiązuje do ikonostasu i liturgii ze św. Romanem Melodosem jako diakonem w centrum, w której uczestniczą przedstawiciele ziemskiej władzy duchownej i świeckiej — patriarcha i cesarz. Liturgia ziemska łączy się z liturgią niebiańską z udziałem Wszystkich Świętych, którzy pod przewodnictwem i opieką Bogurodzicy zwraca¬ją się ku Chrystusowi. Całość wieńczą cerkiewne kopuły będące echem świątyń w Jerozolimie i w Konstantynopolu, a zarazem ewokacją Niebiańskiej Jerozolimy. Kult Pokrowu obejmował wszystkie ziemie ruskie, niezależnie od politycznych granic. Wyrażał się w licznych wezwaniach cerkwi oraz ikonach, niezwykle popularnych od średniowiecza, aż po dziś dzień.
W XVII wieku ikonografia Pokrowu na terenie Rzeczypospolitej zaczęła powoli ewoluować w kierunku przedstawienia zachodniego zwanego Mater Misericordiae — Madonny w płaszczu opiekuńczym, wyrażające¬go w innej formie podobną treść. W końcu XVIII wieku prawie zupełnie się do niego upodobniła. Pod płaszczem Maryi chronią się przedstawiciele wszystkich stanów, zarówno duchowni — papież, biskupi, kapłani i mnisi, jak i świeccy — król, szlachta, mieszczanie, chłopi. Mają oni często cechy portretowej aktualizacji (np. na ikonie z Wojkowej znaleźli się Jan III Sobieski, Maria Kazimiera i biskup lwowski Józef Szumlański. Wiele ikon typu Mater Misericordiae od polskich obrazów odróżniają jedynie wschodnie szaty biskupów. Wyróżnikiem ikon powstałych dla Kościoła unickiego jest obecność papieża w tiarze, a także biskupów łacińskich w zachodnich szatach liturgicznych, co ilustruje ikona z Czyrnej.
Niektóre ikony Pokrowu otaczane były szerszym kultem. Do najbardziej znanych należy ikona z cerkwi unickiej w Izbach, otaczana szczególnym nabożeństwem przez konfederatów barskich. Ikona ta jest zaopatrzona w inskrypcję fundacyjną oraz szereg napisów objaśniających treść przedstawienia.

Ks. dr hab. Michał Janocha

00000